Theoretische benaderingen

De bovenstaande grafiek biedt een overzicht van hoeveel elke discipline wordt behandeld in de Nederlandse bachelor-opleidingen. Naast 71% van de tijd die aan economie besteed wordt, wordt 22% van de lestijd aan bedrijfskunde besteed. Dit vakgebied is voornamelijk zo prominent omdat in veel universiteiten de bacheloropleidingen economie en bedrijfskunde tijdens het eerste jaar zijn samengevoegd, waarna studenten kiezen voor één van de twee. Andere disciplines worden in 0 tot 3% van de lestijd behandeld, wat in totaal 7% van de lestijd in beslag neemt.

Over de gehele bachelorperiode wordt gemiddeld 86% van de theorie-lestijd besteed aan neoklassieke economische theorie (zie bovenstaande grafiek). Naast deze dominante neoklassieke inbreng wordt nog 4% besteed aan gedragseconomie, een opkomend veld. Alle andere benaderingen krijgen gemiddeld 0-2% van de theorie-lestijd, wat in totaal op 10% neerkomt.

Zie Taxonomie van de economische theorie voor beschrijvingen en sleutelfiguren van elke benadering.

De economie is een intens complex systeem, dat bestaat uit vele verschillende subsystemen. Neem bijvoorbeeld de markt voor smartphones. Die markt bestaat niet alleen uit concurrerende leveranciers en consumentenvoorkeuren, maar ook uit allerlei structuren m.b.t. verticale integratie, wereldwijde productieketens, technologische innovatie, regionale kennisnetwerken, juridische structuren en spelregels, snijvlakken met andere markten, en niet te vergeten de politieke kant van internationale handel en concurrentie. Datzelfde geldt voor veel economische fenomenen: ze zijn het beste te begrijpen als bestaande uit verschillende dimensies en elementen.

Met betrekking tot deze verschillende dimensies heeft iedere theoretische benadering zijn sterke en zwakke kanten. De neoklassieke benadering is gebaseerd op de aannames van methodologisch individualisme, gericht op de manieren waarop markten werken en falen (Shaikh, 2016). Die benadering is bijzonder sterk in het zichtbaar maken van de voordelen van marktwerking, de onzichtbare hand. Andere benaderingen hebben weer een scherpere focus op andere aspecten van het economisch leven. Het grotere plaatje heeft wisselende elementen (concurrentie, organisatie, politiek, wetgeving, etc.) en elk hiervan vereist weer andere benaderingen en aannames om goed begrepen te worden. De student moet dan ook worden uitgerust met verschillende theoretische perspectieven op economische fenomenen.

Bijvoorbeeld, institutionele en politiek economen bestuderen hoe economische actoren de spelregels van het economisch spel beïnvloeden, met verschillende mate van invloed en succes. Hoeveel concurrentie is optimaal in bepaalde sectoren van de smartphone-markt? Dat hangt ervan af waar je staat. Deze spelregels beïnvloeden vervolgens weer hoe en met welke spelers het economisch spel wordt gespeeld, met uiteraard wederom winnaars en verliezers. Oostenrijkse en Radicale economen bieden studenten inzichten rond de weerszijden van het structuur-agency-debat (waarbij de Oostenrijkers op agency focussen en de Radicalen op structuur; Dopfer, 2004). Post-Keynesianen benadrukken de onzekere aard van economische systemen, en relateren dit specifiek aan de endogeniteit van geld in de financiële sector (Shaikh, 2016).

Kortom, theorie is niet one-size-fits-all. Natuurlijk, elke theorie kan flink worden opgerekt. Het is zeker mogelijk om een breed scale aan economische thema's te bestuderen met één basale set aannames of één theoretische benadering. Maar dat is niet noodzakelijk goed voor het begrip dat studenten ontwikkelen van deze thema's. Het is een flinke handicap om gebonden te zijn aan één enkel paradigma. In een goed curriculum zouden we in staat worden gesteld om meerdere benaderingen in onze analyse te gebruiken, en niet slechts alle andere theoretische perspectieven terug te zien als gedateerde fossielen, samengepropt in het museum van de "Geschiedenis van het Economisch Denken".

Voor een goed begrip van de verschillende dimensies die samenkomen in economische fenomenen is het bovendien erg behulpzaam wanneer we, als studenten van de economie, in contact komen met de naburige disciplines sociologie, politicologie, psychologie, antropologie en bestuurskunde. Subdisciplines als economische sociologie, economische antropologie en internationale politieke economie hebben veel te bieden in termen van concepten, theorieën en methoden. Dergelijke inzichten, gebouwd op verschillende theoretische funderingen, spelen een belangrijke rol in het begrijpen van de economie. Ze verdienen een plek in elke economie-bachelor. Op deze manier zouden studenten economie baat hebben bij het beste van verschillende kenniswerelden.

Tot slot zouden we een goed begrip moeten krijgen van de basis van onze eigen discipline (Backhouse, 2001; Kerr, 2002; Weintraub, 1999). Om te begrijpen waar de theoretische concepten vandaan komen en welke axioma's er ingebakken zitten, is het essentieel dat theorieën niet worden gepresenteerd in een vacuum. Zoals Nobelprijswinnaar Robert Shiller (2010, p. 403) opmerkt: "Docenten (...) dienen hun studenten het beste wanneer ze regelmatig en met respect refereren aan de geschiedenis van het economisch denken, en zo de achtergrond schetsen voor de theoretische constructen van andere tijden, en de tijdelijke houdbaarheid van de huidige ideeën."

Nogmaals, dit impliceert niet dat we een volledige basisopleiding zouden moeten krijgen in andere disciplines, noch dat we dozijnen benaderingen moeten laten langskomen. Het impliceert wel dat
(1) studenten moeten leren dat er meerdere geschikte theorieën bestaan voor elk vraagstuk
(2) studenten moeten leren om te onderscheiden wanneer welke benadering te gebruiken, en
(3) dat studenten bekend moeten worden met de fundamenten van hun eigen discipline, om beter inzicht te krijgen in de discussies en strijd rondom economische concepten en ideeën.

De onderstaande tabel biedt een overzicht van interdisciplinariteit in de economische opleidingen. Dit is gemeten via het aantal vakken dat kennis uit meer dan één discipline bevat (inclusief economie). Gemiddeld behandelen 11.1% van de vakken minstens één extra discipline beknopt; 5.4% doet het uitgebreid. Hieruit blijkt dat de meeste vakken zich richten op één discipline en de anderen buiten beschouwing laten.

Op één na bieden alle universiteiten vakken aan die geheel of grotendeels zijn gewijd aan de geschiedenis van het economisch denken. Zoals deze tabel laat zien, hebben 4 van 9 een verplicht vak dat hier geheel aan gewijd is, en nog eens 3 van de 9 een vak dat er grotendeels aan gewijd is. 2 universiteiten hebben geen verplicht vak op dit gebied. Wel zijn er nog keuzevakken rond economisch denken, bij 3 van de 9 universiteiten.

De verhouding van de verschillende theoretische perspectieven die studenten krijgen verschuift enigszins over de jaren. Zoals de tabel laat zien wordt er in het eerste jaar 91.4% van de theorie-lestijd besteed aan neoklassieke economie; in het tweede en derde jaar is dit percentage respectievelijk 84.8% en 83.9%. Hoewel het percentage dus enigszins daalt over de jaren, blijft neoklassieke economie zeer dominant in het curriculum.

Deze tabel biedt een overzicht van het pluralistisch gehalte van individuele theorievakken. Dit is gemeten in het aantal vakken dat meer dan één theoretisch perspectief behandelt (inclusief neoklassieke economie). Gemiddeld 34.3% van de theorievakken behandelt minstens één extra theorie beknopt; 10.3% behandelt meer dan één theorie uitgebreid. Oftewel, de meeste vakken draaien om één benadering, maar er is een zekere mate van pluralisme. De meest frequent behandelde benadering is uiteraard neoklassieke economie. Wat echter opvalt is de dominantie van dat perspectief, ook bínnen vakken: 97.7% van alle theorie-vakken behandelt neoklassieke economie uitgebreider dan enige andere theorie. Dat betekent dat andere benaderingen vrijwel nooit als zelfstandig perspectief worden behandeld, maar altijd als extraatje bij de neoklassieke hoofdmaaltijd.

Waarom staat deze tabel niet prominenter in het onderzoek? Dat verdient enige uitleg. Het doel van dit onderzoek is om uit te vinden hoe studenten de wereld leren te zien in deze lesprogramma's. Met wat voor wereldbeeld en wat voor breder analytisch kader lopen zij de collegebanken uit, het werkende leven in? Dat is de reden dat onze analyse van theoretische benaderingen zich hier richt op bredere ideeën, gegroepeerd rond gedeelde axioma's, in plaats van op individuele theorieën. Bijvoorbeeld: alle neoklassieke sub-stromingen (gedetailleerde lijst van de taxonomie gebruikt voor dit onderzoek) delen het methodologisch individualisme, de aanname dat alle transacties vrijwillig zijn, en de rationele, egoïstische homo economicus met perfecte kennis van de wereld en de toekomst. Radicale economen bijvoorbeel beginnen vanuit een heel andere set aannames: methodologisch collectivisme en de onvrijwillige aard van veel transacties (in het bijzonder tussen kapitaalbezitters en werknemers).

Desondanks is het natuurlijk ook interessant te differentiëren tussen verschillende velden bínnen dergelijke benaderingen. Deze tabel biedt een overzicht van de verhouding qua lestijd tussen verschillende sub-stromingen binnen de neoklassieke benadering. De drie grootste benaderingen zijn: marginalistische micro-economie, public economics/welfare economics en neo-Keynesiaanse economie, met respectievelijk 17.1%, 13.7% en 11.6% van de neoklassieke theorie-lestijd.

Vergelijkbare lijsten van sub-stromingen zouden uiteraard kunnen worden gemaakt van elke benadering in dit onderzoek. Uit praktisch oogpunt was het echter niet zo relevant, aangezien geen enkele andere stroming naast de neoklassieke meer dan 4% van de lestijd beslaat.